De gevaren van klimaatutopie

Door EDWIN TIMMER                                       Telegraaf,02 feb. 2019 in BINNENLAND

Chemicus en theoloog Jaap Hanekamp: hoe kun je tegen de waarheid zijn?

Waarom is het zo gevoelig om over klimaatverandering te discussiëren? Waarom worden personen die kritische vragen stellen, weggezet als gestoord? Chemicus en theoloog Jaap Hanekamp ziet de oorzaak in het verheffen van klimaat tot nieuw utopisch ideaal. De waarheid is absoluut. „Je hoeft maar een blik geschiedenis open te trekken om te begrijpen: dit gaat een keer radicaal fout.”

’In België werden jongelui ooit onwel van Coca Cola. Dat ging als lopend vuurtje door Vlaanderen. Jongeren kotsmisselijk. Ziekenhuisopnames. Iedereen dacht die cola is vergiftigd. Wat bleek? De flessen en blikjes hadden waarschijnlijk op net geïmpregneerde pallets gestaan. Dat gaf een geur af die werd geassocieerd met ’eng’. Het was massahysterie. Mensen kunnen zichzelf enorm in de luren laten leggen. Het is het nocebo-effect. Het doet niks, maar het maakt je wel bang.”

Jarenlang concentreerde chemicus Jaap Hanekamp zich op voedselveiligheid. Hoe gevaarlijk zijn bestrijdingsmiddelen? „Daar kun je allerlei analyses tegenaan gooien, maar gek genoeg veranderen ze de publieke opinie vaak niet. Daarom stelde ik een diepere vraag: wie zijn we nou eigenlijk en waarom zijn we bang voor bijna alles?” Voor zijn proefschrift theologie dook Hanekamp in de historie van de utopieën.

De wereld is toch veel veiliger dan vroeger?

„Natuurlijk. Vanaf de jaren 40 en 50 nam onze leeftijdsverwachting dramatisch toe. Net als inkomen en welvaart. We maken ons niet langer zorgen over rechtstreekse gevaren als honger, ziekte en dood, maar over gevaren van straks: als ik ergens heel lang aan bloot sta gesteld, word ik misschien wel ziek. Het is een wijziging in onze cultuur van gebrek aan schaarste naar een gebrek aan veiligheid.”

Een gebrek aan gevóel van veiligheid?

„Dat is een goeie vraag. Socioloog Ulrich Beck schreef in Das Risikogeselschaft over straling, zure regen en klimaatverandering. Dat laatste was toen nog vooral ’global cooling’. Bossterfte was een groot verhaal in Duitsland. Der Spiegel sprak van ’ecologisch Hiroshima’. Er is een beeld blijven hangen dat onze samenleving een enorm risico loopt door ons eigen werk, door onze eigen technologie. Onze voorzorgcultuur stelt dan: misschien gaat iets enorme ellende veroorzaken, dus we moeten nu ingrijpen.”

Dat lukt vaak aardig.

„Als moderne burger hebben we inderdaad geleerd dat er een boel te regelen valt. Zelfs voor de lange termijn. Je kunt een hypotheek krijgen, je pensioen regelen en je verzekeren. Als je naar buiten loopt, hoef je niet gelijk bang te zijn voor struikrovers. Als er dan ineens wel een gevaar opdoemt, is de reactie: daar moeten we iets aan doen. Het is de risico-regelreflex van de overheid.”

En dus willen we het klimaat redden?

„De overtuiging dat wij het klimaat gaan stabiliseren past helemaal in het plaatje van de maakbare samenleving. Wij regelen dat met ons warmtepompje, CO2-neutraal reizen, en zonnepanelen. Wij zitten aan de knoppen.

Het is een volkomen overschatting van het menselijk vernuft. Maar pas op, er zit ook dreiging onder: als we dit niet doen dames en heren, gaan we over de grenzen van onze planeet. Stel dat je meer dan twee keer per week vlees eet, dan handel je moreel laakbaar! Zo kom je gaandeweg terecht in de utopische denkwereld.”

Waarom?

„Er worden twee wereldbeelden geschetst. De dystopie: de samenleving die ten onder gaat aan droogte, zeespiegelstijging en opwarming. En de utopie: een stabiel klimaat als wereld die voor iedereen geweldig is. In zijn Nobelprijslezing zegt Al Gore het fenomenaal mooi. ’We are what is wrong and we must make it right’. Wij hebben de boel verkloot, dus wij moeten de boel opruimen.”

Maar onze wens tot verbetering bracht ook veel goeds.

„Zeker. Zoals bestrijding van ziektes. Het was vreselijk dat velen doodgingen aan de pest. Karl Popper beschrijft dat heel goed. Hij is de grootste anti-utopist uit onze geschiedenis. Hij zegt: we weten heel goed wat kwaad is: ziekte, lijden, oorlog. Daar kunnen we wat aan doen. Maar zodra we het omdraaien, gaat het mis. Als wij willen verzinnen wat het goede is in de wereld voor iedereen, dan leert de twintigste eeuw: dat levert voornamelijk miljoenen doden op. Kijk naar het marxisme van Stalin en Mao en het nazisme van Hitler.”

De klimaat-utopie is toch niet dodelijk?

„Die stap is niet zo groot. Als je genoeg geld richting klimaatbeleid pompt, vallen er vanzelf slachtoffers op plekken waar dat geld node wordt gemist. Denk aan malaria, honger, aids. Maar morgen, zo houdt de utopist ons voor, wordt alles beter.”

Is klimaatneutraal een utopie?

„Dat gaat natuurlijk nooit gebeuren. Ik laat mijn studenten wel eens een grafiekje zien van Roger Pielke jr. Vanaf 1992 is er klimaatbeleid. Hij zet daar de olieconsumptie tegen af. Wat zie je? Elk jaar gebruiken we méér olie. Als we klimaatneutraal willen zijn in 2050, dan moeten we vanaf nu per dag één miljoen ton olie-equivalenten minder consumeren. Het gaat mij er niet om of dat goed is of slecht, dat is mijn punt niet. Ik zeg: het is een utopisch perspectief. Maar van politici horen we: steek er nou maar veel geld in, dan wordt morgen alles beter.”

En als ik nou geen zin heb in die klimaatuitgaven?

„Jouw mening als burger doet er niet toe. Het klimaatdebat is bij uitstek utopisch omdat de elite pretendeert de waarheid in pacht te hebben. ’Wij weten wat we moeten doen, en als we dat doen, dan wordt de wereld mooier, groener en veiliger. Vanuit mijn studie naar utopieën herken ik dit soort stuiptrekkingen ogenblikkelijk. In feite zegt de elite: geachte burger, u bent niet handelsbekwaam. U kunt niet met uw geld omgaan, lever dat maar in als belasting. Dat is nou utopie tot op het bot.”

Is het klimaatdebat daarom zo fel?

„Er is geen echt debat. In een utopie is de waarheid absoluut. Hoe kun je nou tegen de waarheid zijn? Je kunt niet discussiëren over het feit dat ik een kopje in mijn hand heb. Dan spoor je niet. Het klimaatverhaal is dat kopje. Wie toch kritiek heeft, wordt belachelijk gemaakt en weggezet als non-kenner. Bovendien: Er is geen tijd meer voor discussie, we moeten nu handelen!”

Wat vindt u daarvan als wetenschapper?

„De chemie is veel ouder dan de klimaatwetenschap. Wij ruziën al honderden jaren over allerlei fenomenen. Recent nog over quasikristallen. De goegemeente zei: die kunnen niet bestaan. Daniël Shechtman zei: ze bestaan wel. Hij leverde bewijs en kreeg de Nobelprijs. Maar dan komt de klimaatwetenschap, die bestaat 30 a 40 jaar, en die stelt dat men de waarheid al in pacht heeft. Het is CO2 en niets anders. Werkelijk? Dan heb je geen benul van de geschiedenis van de wetenschap. Kom over tweehonderd jaar nog eens terug.”

Is het verstandiger te bedenken of we dat klimaatgeld misschien beter elders kunnen besteden?

„Dan begrijp je mijn punt niet. Klimaat is de nieuwe utopie. Het maakt niet uit of het wetenschappelijk wel of niet klopt. Of het nou warmer of kouder wordt, of het sneeuwt of niet: het is altijd klimaatverandering. Het is waar en het is een ideaal instrument om de samenleving te hervormen naar de wensen van de elite: de groene utopisten.”

Dat klinkt samenzweerderig.

„Zo bedoel ik het niet. Het is ongetwijfeld hun oprecht verlangen om burgers en samenleving een bepaalde kant op te sturen. Dat utopisch denken komt ook niet zomaar ergens vandaan. Het is zo oud als het Nieuwe Testament. Het beeld dat Jezus schetst over de nieuwe hemel en aarde is in ons hoofd blijven hangen. Maar ja, Jezus is dood, dus utopisten willen het zelf doen. Je hoeft maar een blik geschiedenis open te trekken om te begrijpen: dat gaat radicaal fout.”

Is het zo ernstig?

„Telkens als er een nieuw ideaalbeeld over de samenleving wordt uitgerold, kost dat enorm veel geld. En het zijn altijd de burgers die het moeten ophoesten: meer belastingen en harder werken. Ik waarschuw omdat ik de utopische traditie erin herken: het gaat altijd ten koste van de zwakkeren.”

Waarom gaan we er dan in mee?

„De ellende van de dystopie wordt keer op keer herhaald. ’Oh, de droogte. Och, de orkanen’. Kijk alleen al naar de toename van het aantal dystopische films. Nu IO weer op Netflix. Ook daarin proef je de dreiging: de wereld gaat kapot. Het is maar film, maar het zijn wel de kleuren die onze achtergrond schilderen.”

Waarover bent u het meest bezorgd?

„Het dwingende gelijk van klimaatverandering vind ik verontrustend. Wie moreel afwijkt, krijgt te horen: jij blokkeert de route naar de toekomst. Je mag niet meer vliegen! Foei wat een grote auto! En de utopie draagt altijd een element van geweld in zich. Nu is dat nog mentaal en psychologisch. De dwang gaat niet alleen over denken, maar ook over doen. Ik voorspel dat een extra hypotheek voor isolatie van je huis binnen tien jaar gewoon wordt afgedwongen.”